Dwudziestolecie międzywojenne

Na okres międzywojenny (1919-1939) przypadała stała, pogłębiająca się stabilizacja życia kościelnego. Nastąpiła zmiana granic archidiecezji. Bulla cyrkumskrypcyjna Piusa XI Vixdum Poloniae unitas z 28 października 1925 r. przyłączyła do archidiecezji gnieźnieńskiej dwa poznańskie dekanaty: miłosławski i jarociński (23 parafie), a odłączyła na rzecz Poznania dekanaty ołobocki i krotoszyński (24 parafie). W ten sposób zlikwidowano istniejące dotychczas enklawy i archidiecezja otrzymała jedno zwarte terytorium ok. 12 000 km2 obszaru. W jej skład wchodziły etnograficznie: Ziemia Gnieźnieńska, Ziemia Pałucka, część Ziemi Zbarskiej i część Kraińskiej oraz Kujawy Zachodnie i Białe.

Archidiecezja graniczyła na północy i wschodzie z diecezją chełmińską i włocławską, a na południu i zachodzie z archidiecezją poznańską. „Linia graniczna zakreślająca terytorium archidiecezji gnieźnieńskiej biegła na północy od granic państwowych na wysokości Więcborka w kierunku wschodnim do Brdy, zostawiając Więcbork, Wielowicz i Pruszcz po stronie diecezji chełmińskiej, a Dźwierszno, Runowo i Mąkowarsko po stronie archidiecezji gnieźnieńskiej. Od Mąkowarska granica skręcała na południe wzdłuż Brdy do Wisły, a następnie Wisłą do Torunia i granicy z diecezją włocławską. Po stronie diecezji chełmińskiej pozostały: Koronowo, Wtelno, Fordon i Toruń, a po stronie archidiecezji gnieźnieńskiej Łąsko, Wierzchucin Królewski, Bydgoszcz, Cierpice i Podgórz (przedmieście Torunia). Od parafii Podgórz linia graniczna biegła w kierunku południowo-zachodnim do ujścia Prosny do Warty i dalej Prosną aż do granicy z archidiecezją poznańską. Po stronie diecezji włocławskiej zostały: Ciechocinek, Aleksandrów Kujawski, Radziejów, Wilczyn, Giewartów, Słupca i Pyzdry, a po stronie archidiecezji gnieźnieńskiej: Grabie, Chlewiska, Piaski, Powidz, Strzałkowo i Wszembórz. Przed Kaliszem granica skręcała na zachód wzdłuż linii Jedlec, Kuczków i Koryta, parafii należących do archidiecezji gnieźnieńskiej, a następnie biegła na północ aż do Wrześni z lekkimi wychyleniami w okolicach Jarocina na korzyść archidiecezji gnieźnieńskiej, a w okolicach Dębna – archidiecezji poznańskiej. Od Wrześni linia graniczna biegła początkowo w kierunku północno-zachodnim, a następnie północnym aż do Noteci, zostawiając po stronie gnieźnieńskiej: Wrześnię, Pobiedziska, Dąbrówkę Kościelną, Raczkowo, Wągrowiec, Żoń i Jaktorowo, a po stronie poznańskiej: Neklę, Iwno, Murowaną Goślinę, Skoki, Margonin i Szamocin. Od Jaktorowa granica biegła na zachód wzdłuż Noteci do ujścia Gwdy, zostawiając po stronie archidiecezji poznańskiej Ujście, a następnie skręcała na północny wschód wzdłuż granic Rzeczypospolitej do granicy z diecezją chełmińską” (S. Wilk).

W okresie międzywojennym nastąpił rozwój sieci dekanalnej i parafialnej. W momencie odzyskania niepodległości archidiecezja gnieźnieńska podzielona była na 19 dekanatów (w tym pobiedziski erygowany w 1916 r. i czermiński erygowany w 1918 r.). Wzrastająca liczba parafii, a także nieaktualny już, sięgający średniowiecza, podział wymagał dokonania rewizji sieci parafialnej. W pierwszej kolejności abp Edmund Dalbor podzielił w 1921 r. dekanat bydgoski na dwa dekanaty: bydgoski miejski i bydgoski wiejski. Następnie, w 1923 r. zlikwidował, posiadające średniowieczną metrykę, trzy dekanaty gnieźnieńskie (Świętej Trójcy, św. Michała Zbarskiego i świętych Piotra i Pawła) i powołał do życia w to miejsce 4 nowe dekanaty: gnieźnieński, wrzesiński, janowiecki i trzemeszeński. Odtąd aż do wybuchu II wojny światowej archidiecezja gnieźnieńska była podzielona na 21 dekanatów (gnieźnieński, bydgoski miejski i wiejski, czermiński, gniewkowski, inowrocławski, janowiecki, jarociński, kcyński, kruszwicki, łekneński, łobżenicki, miłosławski, nakielski, pleszewski, pobiedziski, powidzki, rogowski, trzemeszeński, wrzesiński, żniński). Jeszcze większemu rozwojowi uległa sieć parafialna, co spowodowane było kilkoma czynnikami. Należały do nich: szybki wzrost liczebny ludności polskiej, zwłaszcza w miastach, z których odpływały fale ludności niemieckiej (przeważnie protestanckiej), ratowanie ziemi przed parcelacją i wprowadzenie w życie konkordatu, w związku z czym obowiązywały już nieco inne normy i przepisy prawne.

Po zakończeniu I wojny światowej archidiecezja liczyła 208 parafii (w drugiej połowie XIX w. kilka zostało zlikwidowanych). Pierwszą erygowaną w tym okresie była parafia Damasławek (25 września 1922 r.). Do 1924 r. zostało powołanych do życia 12 dalszych parafii (w tym 5 w Bydgoszczy i 3 w Inowrocławiu). W drugim okresie, obejmującym krótki czas od podpisania do wejścia w życie konkordatu (10 lutego – 2 sierpnia 1925 r.) erygowane zostały 34 parafie (z tego cztery wkrótce znalazły się w granicach archidiecezji poznańskiej). W trzecim okresie, przypadającym na lata 1926-1939, powstało 10 nowych parafii. W okresie międzywojennym łącznie erygowano 57 nowych parafii. W rzeczywistości jednak sieć parafialna powiększyła się o 55 parafii, ponieważ jedną straciła w 1925 r. na rzecz archidiecezji poznańskiej, a jedna została zlikwidowana (Górka Klasztorna). W 1939 r. sieć administracyjna archidiecezji gnieźnieńskiej składała się z 21 dekanatów i 261 parafii. Najmniejszymi dekanatami były: gnieźnieński (4 parafie), bydgoski wiejski (8 parafii) i bydgoski miejski (7 parafii), a największym żniński (21 parafii). Pozostałe dekanaty obejmowały od 12 do 17 parafii.

Lata II Rzeczypospolitej są również okresem odradzania się życia zakonnego. Do końca I wojny światowej istniał tylko 1 konwent bernardynów w Broniszewicach Nowych z pięcioma zakonnikami niemieckimi (1 kapłan i 4 braci), którzy prowadzili zakład wychowawczy dla chłopców. Zakonnicy ci w 1919 r. opuścili Polskę. Od 1920 r. na teren archidiecezji gnieźnieńskiej zaczęli przybywać zakonnicy polscy. Domy swoje założyli: pallotyni w Sucharach k. Nakła (1921 r.), oblaci w Markowicach (1921 r.), misjonarze Ducha Świętego w Bydgoszczy (1922 r.), misjonarze Świętej Rodziny w Górce Klasztornej (1923 r.), misjonarze św. Wincentego a Paulo w Bydgoszczy (1925 r.), franciszkanie konwentualni w Gnieźnie (1928 r.), reformaci w Pakości (1931 r.) i Jarocinie (1934 r.) oraz Chrystusowcy w Potulicach (1932 r.) i Gnieźnie (1933 r.). Spośród nich tylko cztery prowadziły duszpasterstwo parafialne: franciszkanie konwentualni, misjonarze Świętej Rodziny, misjonarze św. Wincentego a Paulo i oblaci. Inne zgromadzenia w razie potrzeby pomagały w pracy księżom diecezjalnym oraz otaczały opieką duszpasterską wiernych uczęszczających do ich kościołów i kaplic.

W okresie międzywojennym znacznie rozszerzyły swoją działalność w archidiecezji gnieźnieńskiej zakony i zgromadzenia zakonne żeńskie. Jeszcze przed I wojną światową pracowały tu elżbietanki, służebniczki pleszewskie i szarytki. Posiadały one 19 domów i liczyły w sumie 145 zakonnic. Działalność ich miała przede wszystkim charakter charytatywny.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego liczba zakonów i zgromadzeń żeńskich wzrosła do 8 (przejściowo 9). Były to następujące zakony: służebniczki pleszewskie (11 domów), elżbietanki (20 domów), szarytki (15 domów) oraz nowo przybyłe franciszkanki od Nieustającej Adoracji Najświętszego Sakramentu (1 dom), sercanki (1 dom), dominikanki (3 domy), serafitki (3 domy), Córki Najświętszego Serca NMP (okresowo 1 dom). W przeddzień wybuchu II wojny światowej na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej było 67 domów zakonnych z 510 zakonnicami. Zakony żeńskie znacznie poszerzyły zakres swojej działalności. Siostry zakonne pracowały nie tylko w szpitalach, domach starców, ochronkach, ale prowadziły także własne szkoły powszechne, zawodowe i jedno gimnazjum, a ponadto angażowały się w duszpasterstwo parafialne, np. w stowarzyszeniach Akcji Katolickiej. W czasie II Rzeczypospolitej miała miejsce reorganizacja centralnych urzędów archidiecezji. Do 1920 r. konsystorz gnieźnieński był centralnym urzędem administracyjno-sądowniczym. Istniały w nim dwa trybunały kościelne: do spraw spornych i karnych duchowieństwa oraz ustanowiony 1 października 1915 r. stały sąd dla spraw małżeńskich. W 1920 r. kard. Edmund Dalbor zlikwidował je i ustanowił Arcybiskupi Sąd Duchowny z oficjałem na czele, któremu powierzył władzę sądzenia na terenie całej archidiecezji. Struktura i kompetencje konsystorza pozostały bez zmian. Dopiero 21 stycznia 1927 r. kard. August Hlond przemianował konsystorz na Kurię Arcybiskupią, dostosował jej wewnętrzną organizację do przepisów obowiązującego prawa kanonicznego oraz poszerzył jej kompetencje przekazując niektóre agendy zastrzeżone dotąd ordynariatowi arcybiskupiemu w Poznaniu.

Problem odpowiedniej liczby duchowieństwa w archidiecezji gnieźnieńskiej wystąpił bardzo wyraźnie w pierwszych latach po I wojnie światowej. Rozwojowi sieci parafialnej w latach dwudziestych nie towarzyszył proporcjonalny wzrost liczby księży. W 1918 r. w archidiecezji pracowało 291 księży w 208 parafiach i administracji. Siedem lat później, po gwałtownym wzroście liczby parafii, dysproporcja jeszcze się zwiększyła. Wprawdzie liczba księży wzrosła do 306, ale liczba parafii do 254. Dopiero po 1930 r. nastąpił systematyczny wzrost liczby duchowieństwa, który jednak nigdy nie zaspokoił wszystkich potrzeb (np. w parafiach bydgoskich przez cały okres 1919-1939 nie były nigdy obsadzone wszystkie stanowiska wikariackie). Nowym zjawiskiem w administracji diecezji było wprowadzenie w 1933 r. przez kard. Augusta Hlonda sprawozdań duszpasterskich. Każdy rządca parafii musiał na koniec roku wypełniać kilkustronicowy kwestionariusz, obejmujący podstawowe dziedziny życia parafialnego.

W pracy duszpasterskiej charakterystycznym rysem był rozwój bractw i stowarzyszeń katolickich. Na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej działało ich ponad 47, choć w różnych parafiach ich liczba była różna. Parafie, zwłaszcza większe, prowadziły szeroko zakrojoną akcję charytatywną. Rozpowszechniają się także rekolekcje stanowe. W przeddzień wybuchu II wojny światowej archidiecezję gnieźnieńską zamieszkiwało 629 229 wiernych (według źródeł kościelnych). Jej terytorium podzielone było na 21 dekanatów i 261 parafii, ponadto były 24 kościoły nieparafialne, 353 księży, 66 alumnów, 44 zakonników (w 10 domach) i 430 zakonnic (w 66 domach).