Okres powojenny
Decyzją Stolicy Apostolskiej z 4 marca 1946 r. została rozwiązana unia personalna z Poznaniem, a Gniezno połączono pro hac vice unią personalną z archidiecezją warszawską przy zachowaniu samodzielności i odrębności terytorialnej obu archidiecezji. Życie religijne zaczęło się powoli stabilizować. Księża archidiecezji wrócili z zagranicy, doszły nowe kadry kapłanów wyświęconych po wojnie. W 1947 r. w diecezji pracowało 285 księży, z tego 227 w duszpasterstwie parafialnym (193 proboszczów i 34 wikariuszy), 24 w szkolnictwie i 23 w administracji i seminarium. Nadal jednak wakowało 59 parafii, które obsługiwane były przez proboszczów sąsiednich.
Od 1948 r. polskie władze komunistyczne rozpoczęły zdecydowaną walkę z Kościołem katolickim. Zlikwidowano wszystkie stowarzyszenia kościelne i Caritas. Usunięto religię ze wszystkich typów szkół (okresowo przywrócono w latach 1957-1961). Zabroniono pielgrzymek. Wielu księży szykanowano. W 1953 r. aresztowano arcybiskupa gnieźnieńskiego i warszawskiego Prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego. Utrudniano budowę nowych kościołów i erygowanie nowych parafii.
Mimo tych utrudnień i przeszkód życie religijne nie tylko nie upadło, ale wręcz się rozwijało. Sieć dekanalna uległa reorganizacji i powiększeniu. Z dniem 1 stycznia 1950 r. zlikwidowane zostały dekanaty: Bydgoszcz podmiejski, Janowiec, Łekno i Powidz, a w to miejsce utworzono dekanaty: Bydgoszcz, Białośliwie, Kłecko, Mogilno, Szubin, Wągrowiec, Witkowo i Złotniki (w tym momencie archidiecezja była podzielona na 24 dekanaty). Dwa lata później duży dekanat bydgoski został podzielony na dwa: Bydgoszcz I i II. Drobna zmiana w sieci dekanalnej miała miejsce w 1963 r. – zlikwidowano dekanat złotnicki, a w to miejsce ustanowiono dekanat Inowrocław II (dotychczasowy inowrocławski oznaczono cyfrą I). W związku ze wzrostem liczby parafii podzielono dekanat bydgoski na 4 dekanaty: Bydgoszcz I, II, III i IV. Dalsza rozbudowa sieci parafialnej pociągnęła za sobą ustanowienie w 1984 r. dekanatów: Pakość, Strzelno, Toruń, Złotniki, a zlikwidowano dekanat Inowrocław II. W styczniu 1991 r. powołano do życia ponownie dekanat Inowrocław II oraz podzielono dekanat gnieźnieński na dwa: Gniezno I i II. W dniu 1 stycznia 1992 r. archidiecezja gnieźnieńska była podzielona na 33 dekanaty (Gniezno I, II, Białośliwie, Bydgoszcz I, II, III, IV, Czermin, Gniewkowo, Inowrocław I, II, Jarocin, Kcynia, Kłecko, Kruszwica, Łobżenica, Miłosław, Mogilno, Nakło, Pakość, Pleszew, Pobiedziska, Rogowo, Strzelno, Szubin, Toruń, Trzemeszno, Wągrowiec, Wierzchucin, Września, Złotniki, Żnin).
Sieć parafialna, mimo stwarzanych trudności władz komunistycznych, nigdy od średniowiecza nie rozwijała się tak dynamicznie jak w czasach PRL. Do decydujących czynników należało m.in. wzrost liczby ludności w ośrodkach miejskich oraz zbyt rozległe terytoria tradycyjnych parafii. W rozwoju sieci parafialnej można wyróżnić kilka etapów, co ilustrują poniższe dane:
- lata 1945-1958 – 15 nowych parafii
- lata 1966-1970 – 20 nowych parafii
- lata 1971-1979 – 27 nowych parafii
- lata 1980-1991 – 33 nowych parafii
Na przestrzeni 46 lat powojennych sieć parafialna powiększyła się o 95 nowych parafii. Po II wojnie światowej wróciły do swoich domów „przedwojenne” zakony męskie. Ponadto na terenie archidiecezji osiedliły się trzy nowe: jezuici, michalici i Zgromadzenie Braci Serca Jezusowego. W 1991 r. na terenie archidiecezji miały swoje domy następujące zakony: bernardyni (Jarocin, Pakość, Toruń-Podgórz, Witaszyce), franciszkanie konwentualni (Gniezno), jezuici (Bydgoszcz), paulini (Biechowo), misjonarze św. Wincentego a Paulo (Bydgoszcz), michalici (Bydgoszcz), misjonarze Ducha Świętego (Bydgoszcz), misjonarze Świętej Rodziny (Górka Klasztorna), oblaci (Markowice), pallotyni (Suchary) i Zgromadzenie Braci Serca Jezusowego (Gniezno).
Największym skupiskiem zakonów męskich była Bydgoszcz (4 zgromadzenia zakonne). Z wyjątkiem michalitów i pallotynów, reszta zakonów kleryckich prowadziła duszpasterstwo parafialne.
Po II wojnie światowej zaczął się ponowny rozwój zgromadzeń żeńskich. Powróciło do swoich domów 7 z 8 przedwojennych zakonów, natomiast do roku 1991 domy założyło 13 nowych zakonów żeńskich. Najliczniej były reprezentowane elżbietanki (17 domów), służebniczki pleszewskie (16 domów) i szarytki (6 domów). Reszta zgromadzeń zakonnych żeńskich posiadała od 1 do 5 domów.
W okresie powojennym powstały nowe instytucje centralne: Archiwum Archidiecezjalne (1960 r.), Caritas Archidiecezji Gnieźnieńskiej (1989 r.), Prymasowskie Wydawnictwo Gaudentinum (1990 r.), Księgarnia Archidiecezjalna (1990 r.) i Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej (1991 r.). W celu kształcenia katechetów powołano do życia w 1979 r. Studium Katechetyczne. Dla pogłębienia wiedzy religijnej wiernych świeckich zorganizowano w 1982 r. instytuty teologiczne w Gnieźnie i Bydgoszczy, które z czasem otrzymały rangę szkół wyższych uznanych przez państwo.
W życiu religijnym archidiecezji odnotować należy: Wielką Nowennę przed Tysiącleciem Chrztu Polski w latach 1957-1966, koronacje 10 obrazów Matki Bożej słynących łaskami w latach 1965-1976 (Górka Klasztorna, Markowice, Żegocin, Bydgoszcz-Fara, Pieranie, Tursko, Dąbrówka Kościelna, Golina, Lutynia, Biechowo, Ostrowo k. Gniewkowa), obchody milenijne Chrztu Polski w 1966 r., peregrynację kopii cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w latach 1978-1981, wizyty w Gnieźnie papieża Jana Pawła II 1979 i 1997 r. oraz peregrynację po parafiach relikwii św. Wojciecha przed tysiączną rocznicą śmierci patrona w latach 1991-1996.
W statystycznym ujęciu w dniu 31 stycznia 1991 r. archidiecezja gnieźnieńska posiadała 33 dekanaty, 356 parafii, 667 księży diecezjalnych, z których 488 pracowało w duszpasterstwie parafialnym, reszta w centralnych instytucjach, na misjach, w duszpasterstwie polonijnym, poza diecezją, na studiach lub w stanie spoczynku, ponadto 91 zakonników i 162 alumnów.
W święto Zwiastowania NMP 1992 r. w życie weszła bulla cyrkumskrypcyjna Jana Pawła II Totus tuus Poloniae populus dokonująca reorganizacji terytorialnej Kościoła w Polsce. „Organizacja ta ma na celu pełniejsze dostosowanie misji Kościoła – czyli wszechstronnie podjętej ewangelizacji – do warunków i wymagań, jakie stawiają czasy, w których żyjemy i w których wypadnie żyć następnym pokoleniom na naszej ojczystej ziemi” (List Jana Pawła II do Kościoła w Polsce Polonia cepit habere episcopum). Struktura Kościoła w Polsce została zmodernizowana w sposób w dziejach dotąd niespotykany.
Mocą tej decyzji nowym arcybiskupem gnieźnieńskim został mianowany dotychczasowy ordynariusz włocławski bp prof. dr hab. Henryk Muszyński (rządy archidiecezją gnieźnieńską objął 3 kwietnia 1992 r.). Terytorium archidiecezji doznało kolejnych uszczupleń. Od Gniezna odłączono 5 dekanatów: na południu: pleszewski, czermiński i jarociński, na północy: wierzchuciński i toruński, a dołączono z diecezji chełmińskiej część dekanatu Fordon, położonego w obrębie granic administracyjnych miasta Bydgoszcz-Fordon. Archidiecezja łącznie utraciła 47 parafii, 8 kościołów pomocniczych, 62 kapłanów diecezjalnych i 14 zakonnych, otrzymała natomiast 9 parafii, 20 księży diecezjalnych i 4 zakonnych. W rezultacie zmniejszeniu uległa sieć parafialna o 38 parafii, a stan duchowieństwa o 40 księży diecezjalnych i 10 zakonnych.
Sieć dekanalna poddana została rewizji. Z dniem 1 kwietnia 1992 r. wszedł w życie dekret poprzedniego ordynariusza kard. Józefa Glempa dzielący dekanat wrzesiński na dwa dekanaty: Września I i Września II. Dalszej reorganizacji dokonał abp Henryk Muszyński. Przyłączone do archidiecezji parafie fordońskie dekanatu weszły z dniem 16 kwietnia 1992 r. w skład dekanatu Bydgoszcz II. Z dniem 15 grudnia tegoż roku dokonana została korektura granic dekanatów: pakoskiego, przemianowanego na barciński, gnieźnieńskiego I i II, inowrocławskiego I, mogileńskiego, szubińskiego i żnińskiego. Nastąpił nowy podział dekanatów na terenie Bydgoszczy i utworzono nowy dekanat Bydgoszcz V (Fordon). Ponadto 2 dekanaty zostały podzielone: białośliwski na wyrzyski i wysocki oraz wągrowiecki na wągrowiecki i damasławski. W rezultacie tych zmian sieć dekanalna archidiecezji gnieźnieńskiej przedstawiała się w dniu 20 lutego 1996 r. następująco:
1. Gniezno I – 9 parafii
2. Gniezno II – 5 parafii
3. Barcin – 10 parafii
4. Bydgoszcz I (Północ) – 10 parafii
4. Bydgoszcz I (Północ) – 10 parafii
5. Bydgoszcz II (Śródmieście) – 6 parafii
6. Bydgoszcz III (Południe) – 9 parafii
7. Bydgoszcz IV (Wyżyny) – 11 parafii
8. Bydgoszcz V (Fordon) – 10 parafii
9. Damasławek – 9 parafii
10. Gniewkowo – 12 parafii
11. Inowrocław I – 9 parafii
12. Inowrocław II – 8 parafii
13. Kcynia – 10 parafii
14. Kłecko – 15 parafii
15. Kruszwica – 9 parafii
16. Łobżenica – 12 parafii
17. Miłosław – 10 parafii
18. Mogilno – 11 parafii
19. Nakło – 16 parafii
20. Pobiedziska – 13 parafii
21. Rogowo – 7 parafii
22. Strzelno – 10 parafii
23. Szubin – 12 parafii
24. Trzemeszno – 12 parafii
25. Wągrowiec – 9 parafii
26. Witkowo – 13 parafii
27. Września I – 7 parafii
28. Września II – 8 parafii
29. Wyrzysk – 8 parafii
30. Wysoka – 9 parafii
31. Złotniki – 9 parafii
32. Żnin – 11 parafii
Również sieć parafialna uległa powiększeniu. Abp Muszyński powołał do życia nowe parafie: Bydgoszcz-Fordon św. Łukasza (18 października 1992 r.), Bydgoszcz bł. Michała Kozala (1 stycznia 1995 r.), Nieżychowo (1 stycznia 1995 r.), Kołaczkowo k. Szubina (1 lipca 1995 r.), Gniezno Matki Bożej Miłosierdzia (1 lipca 1996 r.), Nakło NMP Królowej Polski (1 lipca 1996 r.). Pod koniec 1996 r. archidiecezja gnieźnieńska liczyła 319 parafii.
W życiu archidiecezji pojawiły się również nowe instytucje. W 1992 r. w Bydgoszczy powstało Liceum Katolickie, a trzy lata później szkoła podstawowa. W 1992 r. Caritas Archidiecezji Gnieźnieńskiej zaczęła prowadzić Dom Dziecka w Kołdrąbiu (wówczas jedyny taki w Polsce), a od 1993 r. Archidiecezjalny Dom Matki i Dziecka. Wyjątkowym wydarzeniem w dziejach diecezji był również III Powojenny Synod Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Rozpoczął się on 2 lutego 1995 r., a promulgacja jego Statutów miała miejsce 8 grudnia 2000 r.
Zgodnie z decyzją papieża Jana Pawła II z dniem 24 lutego 2004 r. w sprawie zmian administracyjnych w Kościele w Polsce zostało z archidiecezji gnieźnieńskiej wyłączonych 114 parafii, które weszły w skład nowo utworzonej diecezji bydgoskiej, a przybyły 53 parafie z diecezji włocławskiej i poznańskiej. Zmiany weszły w życie 25 marca 2004 r. Po reorganizacji archidiecezja gnieźnieńska liczyła 28 dekanatów obejmujących w sumie 266 parafii. W 2005 r. na mocy dekretu abp. Henryka Muszyńskiego powstały także nowe dekanaty: kiszkowski oraz strzałkowski.
W roku 2009 przypadła 1010. rocznica kanonizacji św. Wojciecha oraz 30. rocznica pierwszej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do grobu Świętego Męczennika. To właśnie w czasie tej pamiętnej pielgrzymki do Gniezna Papież – Słowianin odsłonił duchową jedność chrześcijańskiej Europy, ukazując jednocześnie św. Wojciecha jako Patrona tejże jedności oraz Patrona coraz pełniej jednoczącego się Kościoła. W tym samym roku (2009) do arcybiskupa metropolity gnieźnieńskiego powrócił tytuł Prymasa Polski. Obecnie godność ta jest wyłącznie honorowa bez przysługującej jej w dawnych czasach jurysdykcji. Kompetencje Prymasa określa szczegółowo nowy statut Konferencji Episkopatu Polski, który stanowi, że Prymas Polski zachowuje honorowe pierwszeństwo wśród biskupów, jest członkiem Rady Stałej Episkopatu i obok kardynałów kierujących diecezjami jest faktycznie jedynym niewybieralnym członkiem tejże Rady, co zapewnia jemu znamię jedności i ciągłości.
