Kapituła prymasowska
Kapituła katedry gnieźnieńskiej posiada najdłuższą tradycję spośród wszystkich innych instytucji centralnych archidiecezji. Bez większego ryzyka pomyłki można powiedzieć, że jej korzenie sięgają XI w. Pierwsze informacje źródłowe o kapitule pojawiają się dopiero w XIII w. Aż do połowy XIV w. w skład kapituły wchodziło najpierw 6, później 7 prałatów (prepozyt, dziekan, archidiakon, kantor, scholastyk, kustosz, i od II 1331 r. kanclerz) i 26 kanoników (łącznie było 32 członków kapituły). W 1354 r. abp Jarosław Bogoria Skotnicki zredukował liczbę kanoników do 23, pozostawiając 7 prałatur. Taki stan przetrwał aż do rozbiorów. Dokonana w 1796 r. przez władze pruskie sekularyzacja majątku kościelnego, zmusiła, wskutek braku dochodów, abp. Ignacego Raczyńskiego do zredukowania liczby członków kapituły. Pozostawiając 7 prałatur, ograniczył liczbę kanoników do 15. Dalsza redukcja liczby członków kapituły nastąpiła w związku z wykonaniem bulli De salute animarum (1821). Odtąd w skład kapituły wchodził prepozyt i 6 kanoników. Bulla regulowała również sposób powoływania członków kapituły: prepozytura i kanonikaty zwolnione w miesiącach nieparzystych miały podlegać nominacji Stolicy Apostolskiej, natomiast kanonikaty, które zawakowały w miesiącach parzystych miały być obsadzane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego. Z czasem uprawnienia Stolicy Apostolskiej przeszły na rząd pruski, który jej tylko przedstawiał kandydatów.
Do obowiązków kapituły należała:
– rezydencja przy katedrze
– służba chórowa, polegająca na odmawianiu godzin kanonicznych (de facto Matutinum w niedziele i uroczystości I i II kl). Od bulli De salute animarum obwiązywało to 44 razy w ciągu roku. Następnie odprawianie per turnum Mszy konwentualnych w niedziele, święta i czwartki, obecność na nich, udział w procesjach adwentowych, wielkopostnych, w krzyżowe i suche dni, obecność na nabożeństwach pasyjnych w niedziele Wielkiego Postu. Jako bodziec do wypełniania tych obowiązków służyły tzw. distributiones quotidianae, na które składały się określone sumy pieniężne i artykuły żywnościowe
– udział w posiedzeniach zwanych kapitułami, dzielących się na generalne (3 razy w roku: 23 kwietnia, 24 czerwca, 20 października) i cotygodniowe (we wtorki), za które – dla dopingu – obecni otrzymywali tzw. konsolacje (pieniężne)
– wybór arcybiskupa
– opieka nad majątkiem arcybiskupim w czasie sede vacante
– pomoc arcybiskupowi w administrowaniu diecezją. „Bez jej rady i udziału – pisze ks. Jan Korytkowski – arcybiskupi nic ważniejszego nie podejmowali”. Kapitułę nazywano senatem arcybiskupim. Niewątpliwą jednak zasługą, którą można dostrzec tylko z perspektywy czasu, było to, że kapituła pełniła rolę nośnika tradycji diecezjalnych i stała, a niekiedy nadal trwa, na ich straży.
Kapituła miała prawo m. in. do:
– własnego herbu i pieczęci
– autonomii
– własnej siedziby i forum sądowego
– osobowości prawnej
– niezależnej administracji majątku
– obsadzania wakansów kapitulnych
– władzy dyscyplinarnej nad swoimi członkami
– wyboru kanonicznego arcybiskupa
– udziału w synodach diecezjalnych i prowincjonalnych.
Kanonikom przysługiwało prawo do:
– specjalnego stroju chórowego, na który od 1689 r. składała się rokieta i mantolet. W 1694 r. kapituła otrzymała przywilej używania rzymskich kap fioletowych, takich, jakie nosili kanonicy Bazyliki św. Piotra na Watykanie, a w 1863 r. papież Pius IX udzielił przywileju noszenia „całkowitego fioletowego stroju z biretem włącznie, na podobieństwo stroju biskupiego”.
– dystynktorium, które w formie do dziś używanej nadał prymas Teodor Potocki w 1735 r. kapitule gnieźnieńskiej jako jedynej w Polsce. W trzy lata później przywilej ten zatwierdził papież Klemens XII i dołączył dla noszących odpust zupełny na godzinę śmierci.
– stalli w chórze
– miejsca i głosu w kapitule
– używania kanonu i pierścienia przy celebrze (zlikwidowana po Soborze Watykańskim II)
Niektóre z tych praw z upływem czasu zostały uchylone przez ogólne ustawodawstwo kościelne, inne – wskutek własnej inercji.
Źródłem utrzymania kanoników był majątek kapitulny. Obok majątku wspólnego czyli stołowego zwanego mensa capitularis istniał majątek dotacyjny przeznaczony na utrzymanie pojedynczych kanoników, którzy poza tym – w zależności od spełniania swoich obowiązków – otrzymywali różne gratyfikacje w postaci konsolacji, dystrybucji dziennych i partycypacji w majątku gracjalnym. Bullą De salute animarum Pius VII skasował wszelkie dotychczasowe prebendy i ich tytuły, zapewniając członkom kapituły dotację stałą od rządu pruskiego z tytułu zabranych dóbr. W okresie międzywojennym uposażenie kanoników stanowiły, na mocy konkordatu, dotacje państwowe oraz dochody z inkorporowanego w 1928 r. do kapituły beneficjum w Kwieciszewie. Od 1945 r. kapituła nie posiada żadnego uposażenia.
Kolejna reorganizacja kapituły miała miejsce w okresie międzywojennym. Dzięki staraniom kard. Augusta Hlonda (1929-1930) Stolica Apostolska ustanowiła w 1930 r. 3 prałatury (prepozyt, dziekan, kustosz). Liczba członków kapituły pozostała nadal ta sama (7).Następnej zmiany w strukturze kapituły dokonał kard. Stefan Wyszyński w 1957 r. Powiększył liczbę kanoników gremialnych do 12, w tym 4 prałatury: prepozyt, dziekan, kustosz i czwartą bez nazwy. Prałatom przysługiwało używanie białej infuły.
