Synody diecezjalne

Zwyczaj zwoływania synodów diecezjalnych sięga wczesnej starożytności chrześcijańskiej. Pod koniec pierwszego tysiąclecia były już ukształtowaną instytucją kościelną, gromadzącą przedstawicieli diecezji, choć nierzadko brali w nich udział także świeccy. Celem ich było zaradzanie aktualnym potrzebom i likwidowanie pojawiających się niebezpieczeństw. Sobór laterański IV w 1215 r. nakazał periodyczne zwoływanie synodów prowincjalnych i będących ich przedłużeniem synodów diecezjalnych, które miały na celu realizację uchwał podjętych przez biskupów prowincji kościelnej. Realizacja tej normy prawnej była bardzo trudna i w okresie średniowiecza można wyróżnić w Kościele polskim okresy ożywienia i zaniku działalności synodalnej.

O działalności synodalnej arcybiskupów gnieźnieńskich nie posiadamy do końca XIV w. żadnych źródeł, choć nie ulega wątpliwości, że synody były zwoływane. Od początku XV w. zachowała się już prawie pełna dokumentacja. Najbardziej ożywiona działalność synodalna w okresie przedrozbiorowym przypada na czas od XV w. do drugiej połowy XVII stulecia. W XV w. zwołano 17 synodów, w XVI w. 24, w pierwszej połowie XVII w. 17. Nie znaczy to jednak, że wszyscy arcybiskupi gnieźnieńscy w tym okresie żyjący odbywali synody. W XV w. nie uczyniło tego dwóch arcybiskupów (Mikołaj Trąba i Zbigniew Oleśnicki), w XVI w. pięciu (Maciej Drzewicki, Andrzej Krzycki, Jan Latalski, Piotr Gamrat, Jan Przerębski), w pierwszej połowie XVII w. dwóch (Henryk Firlej i Jan Lipski). Łącznie na 27 arcybiskupów występujących w tym przedziale czasowym 10 (37 %) nie odbyło żadnego synodu.

Z drugiej strony wielu arcybiskupów zwoływało w czasie swoich rządów więcej niż jeden synod. Powyżej trzech synodów odprawili (w chronologicznym porządku): Jan Sprowski (3), Jan Gruszczyński (3), kard. Fryderyk Jagiellończyk (6), Jan Łaski (9), Jakub Uchański (4) i Stanisław Karnkowski (7).

Od drugiej połowy XVII w. działalność synodalna arcybiskupów gnieźnieńskich zanika. Do końca I Rzeczypospolitej został zwołany tylko jeden synod diecezjalny w 1720 r. przez abp. Stanisława Szembeka.

W okresie zaborów nie można było zwoływać synodów z powodu trudności politycznych. Jako instytucję zastępczą abp Mieczysław Ledóchowski powołał w 1866 r. kongregacje (zjazdy) dziekanów. Miały one odbywać się każdego roku na przemian w Gnieźnie i Poznaniu. Uchwały kongregacji zatwierdzone przez arcybiskupa i ogłoszone drukiem stanowiły nowe prawo diecezjalne. Na dziewiętnastu kongregacjach odbytych w latach 1866-1912 uchwalono szereg dekretów, poleceń i instrukcji, które z mocą obowiązującą znalazły się później w zbiorach prawa diecezjalnego.

W Polsce niepodległej pozycja prawna kongregacji uległa zmianie. Od 1921 r. rezolucje i uchwały podejmowane przez uczestników poszczególnych kongregacji obowiązywały wprawdzie w obydwu archidiecezjach, ale nie posiadały charakteru i mocy prawa, ponieważ nie były promulgowane przez arcybiskupów. W okresie powojennym kard. Stefan Wyszyński zwołał dwa synody: w 1962 (pierwszy po 242 latach) oraz w 1981 r., który moc obowiązującą zyskał z dniem 2 lutego 1982 r. III Powojenny Synod Archidiecezji Gnieźnieńskiej został zwołany przez abp. Henryka Muszyńskiego. Rozpoczął się on 2 lutego 1995 r., a promulgacja jego Statutów miała miejsce 8 grudnia 2000 r.

Wykaz synodów od XV w.

• 1407-1411 r. zwoł. Mikołaj z Kurowa (Kurowski)
•  ok. 1431 r. zwoł. Wojciech Jastrzębiec
• 1442 r. zwoł. Wincenty Kot (2 synody cząstkowe)
• 1451 r. zwoł. Władysław Oporowski
• 1456 r. zwoł. Jan Sprowski
• 1457 r. zwoł. Jan Sprowski
• 1459 r. zwoł. Jan Sprowski
• 1469 r. zwoł. Jan Gruszczyński
• 1471 r. zwoł. Jan Gruszczyński
• 1473 r. zwoł. Jan Gruszczyński
• 1475 r. zwoł. Jakub Sienieński
• 1479 r. zwoł. Jakub Sienieński
• 1494 r. zwoł. kard. Fryderyk Jagiellończyk
• 1496 r. zwoł. kard. Fryderyk Jagiellończyk
• 1497 r. zwoł. kard. Fryderyk Jagiellończyk
• 1499 r.
• 1501 r.
• 1503 r.
• 1505 r. zwoł. Andrzej Boryszewski
• 1507 r.
• 1507 r.
• 1507 r.
• 1509 r.
• 1512 r. zwoł. Jan Łaski
• 1514 r. zwoł. Jan Łaski (5 synodów cząstkowych)
• 1517 r.
• 1520 r.
• 1525 r.
• 1550 r. zwoł. Mikołaj Dzierzgowski
• 1565 r. zwoł. Jakub Uchański
• 1572 r.
• 1577 r.
• 1580 r.
• 1583 r. zwoł. Stanisław Karnkowski
• 1589 r.
• 1593 r.
• 1597 r.
• 1602 r. zwoł. Stanisław Karnkowski (3 synody cząstkowe)
• 1607 r. zwoł. kard. Bernard Maciejowski
• 1612 r. zwoł. Wojciech Baranowski
• 1612 r. zwoł. Wojciech Baranowski
• 1617 r. zwoł. Wawrzyniec Gembicki (2 synody cząstkowe)
• 1619 r.
• 1620 r.
• 1628 r. zwoł. Jan Wężyk
• 1634 r.
• 1543 r. zwoł. Maciej Łubieński
• 1647 r.
• 1720 r. zwoł. Stanisław Szembek
• 1962 r. zwoł. kard. Stefan Wyszyński
• 1981 r.
• 2000 r. zwoł. Henryk Muszyński