Rocznica poświęcenia katedry
Kolebka chrześcijaństwa, matka kościołów polskich – tak o katedrze gnieźnieńskiej pisał kard. Stefan Wyszyński, którego w tych dniach szczególnie wspominamy. 2 lutego minie 72. rocznica ingresu Prymasa Tysiąclecia do bazyliki prymasowskiej, a dzień wcześniej, 1 lutego, przypada rocznica poświęcenia katedry – świadka wielu ważnych wydarzeń historycznych i sanktuarium św. Wojciecha, głównego patrona Polski.
W swoim pierwszym liście pasterskim do wiernych archidiecezji gnieźnieńskiej prymas Wyszyński pisał: „W brązowe podwoje prastarej płodnej matki kościołów polskich, bazyliki gnieźnieńskiej, wchodzę z pokorą i z dumą! Świadom jestem nabrzmiałej powagi chwili, godności dziejowej tego świętego miejsca, w którym mówią wieki tchnące żywą wiarą minionych pokoleń narodu zaślubionego Bogu, ubogaconego pracą i krwią tylu apostołów, prymasów, biskupów i kapłanów, od krwawych śladów męczeńskich stóp Wojciechowych aż do dni naszych, które też wychwalają stopy niosące niezmordowanie Polsce Dobrą Nowinę: O jak piękne nogi opowiadających pokój, opowiadających dobro (Rz 10,15). Pragniemy, aby i nadal stąd na wszystką ziemię wyszedł głos ich i na kończyny okręgu ziemi słowa ich (Ps 19.5). Tu przy odrzwiach brązowych tego polskiego miasta mocy ostrzyć będziemy miecze ducha naszej wiary świętej, śpiewając hymn nadziei (…) Tu przy grobie świętego Wojciecha zapalać będziemy ogniste wici, zwiastujące ziemi naszej światłość na objawienie pogan i chwałę ludu Twego (Łk 2, 32)”.
Arcybiskup gnieźnieński Jarosław ze Skotnik herbu Bogoria rozpoczął budowę obecnej katedry w stylu gotyckim w 1342 roku. W jego zamierzeniach miała być ona ponownie miejscem koronacyjnym królów polskich, stąd zaprojektowano szczególnie starannie wystrój plastyczny wnętrza. Jest to kościół trzynawowy z ambitem (obejściem za prezbiterium), ale bez transeptu, na co nie pozwalały rozmiary stoku Wzgórza Lecha. Ambitne założenia budowniczych katedry sprawiły, że należy ona nie tylko do najbardziej monumentalnych zabytków architektury gotyckiej w Polsce, ale jest także jedynym w Polsce przykładem katedry koronacyjnej prawdziwej w sensie typu architektonicznego. Wieże katedry dobudowano w XV i XVI w., kaplice zaś wokół naw bocznych i ambitu w XVI-XVIII w. (ostatnią ukończono w 1730 roku).
Pożar katedry w 1613 r. zniszczył dachy i hełmy wież. W drugiej połowie XVII w. ustawiono, w miejsce dotychczasowej drewnianej gotyckiej tumby, drewnianą imponującą konfesję św. Wojciecha, wykonaną na wzór rzymskiej konfesji Berniniego. Kolejny pożar w 1760 r. spowodował bardzo poważne zniszczenia, m.in. zawaliło się sklepienie nad prezbiterium. Odbudowę katedry powierzono architektowi królewskiemu Efraimowi Szregerowi, który gotyckie wnętrze prezbiterium i nawy głównej przebudowywał w stylu barokowo-klasycyzującym. Bryle katedry zaś nadał jednolity wygląd. Kaplice boczne pokrył poziomym dachem i otoczył je wspólnym architektonicznie urozmaiconym murem. Na szczytach wież umieścił barokowe hełmy. Jemu zawdzięczamy dzisiejszy wygląd zewnętrzny katedry.
Po I wojnie światowej podjęto szereg prac remontowych. Na skarpach przy kaplicach ustawiono 15 figur polskich świętych. Uporządkowano również otoczenie katedry. W czasie okupacji hitlerowskiej próbowano przerobić katedrę na salę koncertową niszcząc m.in. ołtarz główny i konfesję św. Wojciecha. 23 stycznia 1945 roku, dwa dni po wyzwoleniu Gniezna, żołnierze Armii Czerwonej ostrzelali hełmy wież pociskami zapalającymi. W wyniku wywołanego tym pożaru zniszczeniu uległy dachy, hełmy wież i częściowo sklepienie. W 1952 roku. Prymas Stefan Wyszyński przystępując do odbudowy świątyni podjął historyczną decyzję przywrócenia jej wnętrzu gotyckiego wyglądu (tzw. regotyzacja). Prace trwały do 1965 roku. Usunięto w prezbiterium i nawie głównej wszystkie przeróbki barokowe odsłaniając tym sposobem XIV wieczny gotyk. Natomiast strop został zrekonstruowany na wzór zachowanego gotyckiego stropu naw bocznych. Od 1986 roku prowadzone były dalsze prace renowacyjne, w ramach których zbudowano nowy ołtarz główny na początku prezbiterium, a w głębi wystawiono cokół dla XVII-wiecznego relikwiarza św. Wojciecha. Oczyszczono również cegły z pobiały oraz pokryto niektóre fragmenty architektoniczne kolorowymi farbami na wzór odkrytych w trakcie prac regotyzacyjnych.
W latach 1989-1994 okna w nawie głównej zostały ozdobione witrażami (projekt i wykonawstwo Marii Powalisz-Bardońskiej z Poznania). W 1992 roku zainstalowano w nawie głównej trzy potężne żyrandole (projektu artysty-rzeźbiarza Wawrzyńca Sampa z Gdańska). W prezbiterium ustawiono w latach 1995-1996 odnowioną, siedemnastowieczną konfesję św. Wojciecha. W pierwszych miesiącach kwietnia 1997 roku zrekonstruowano i ustawiono za konfesją późnogotycką tumbę św. Wojciecha, nakrytą marmurową płytą z wyobrażeniem świętego, wykonaną przez gdańskiego rzeźbiarza Hansa Brandta. W kwietniu tego roku katedra otrzymała również nowy ołtarz w stylu romańskim (na wzór akwizgrańskiego w kaplicy pałacowej Karola Wielkiego), wykonany w Niemczech według projektu artysty-rzeźbiarza Heinricha Gerharda Bückera. Krzyż ołtarzowy z kryształu syberyjskiego ufundował kanclerz Helmut Kohl.
Jednym z najcenniejszych i najstarszych zabytków katedry są Drzwi Gnieźnieńskie, odlane w brązie w ostatniej ćwierci XII wieku. Scenariusz ich składa się z życiorysu św. Wojciecha przedstawionego w 18 płaskorzeźbach oraz obramienia (bordiury) wypełnionej szeregiem symboli stanowiących komentarz do kolejnych scen figuralnych, a niekiedy uzupełniających ich treść. Obramienia (portale) otworów wejściowych do kaplic stanowią wyjątkowy zbiór w skali całego kraju. Reprezentują one sztukę baroku od jej wczesnych form począwszy (1626-1730). Katedra gnieźnieńska posiada także najpiękniejszy w Polsce zestaw monumentalnych krat architektonicznych, ilustrujących sztukę kowalstwa artystycznego od XIV/XV do XVIII w. (4 kraty gotyckie, 4 – renesansowe, 9 – barokowych). Do najciekawszych należą: krata kaplicy Kołudzkich, odznaczająca się wykwintnością i elegancją rysunku oraz nienagannym wykonaniem detali; i krata tzw. nowego kapitularza.
Do dnia dzisiejszego zachowało się w katedrze ponad 70 dzieł sztuki sepulkralnej od XV do XX w.: pomniki, epitafia i tablice napisowe. Spośród nich na uwagę zasługują umieszczone pod chórem muzycznym: płyta nagrobna odlana z brązu arcybiskupa Jakuba z Sienna (zm. 1480) wykonana w nieznanym warsztacie flandryjskim oraz epitafium z czerwonego marmuru węgierskiego prymasa Zbigniewa Oleśnickiego (zm. 1493) dłuta Wita Stwosza. Wykonawcami innych monumentów byli tak sławni artyści, jak: Jan Florentczyk, Bartolomeo Berreci, Jan Maria Padowano, Hieronim Ganavasi, Sebastian Sala, Andrzej Schluter, Pompeo Ferrari.
W ubiegłym roku katedra gnieźnieńska i parafia archikatedralna w Gnieźnie zostały uhonorowane medalem „Zasłużony dla kultury polskiej”. Obecnie we wnętrzu świątyni prowadzone są prace renowacyjne. Wkrótce katedra dołączy do zabytków Wzgórza Lecha, które zwiedzić można wirtualnie. Msza św. z okazji poświęcenia katedry sprawowana będzie 1 lutego o godzinie 12.00 pod przewodnictwem Prymasa Polski abp. Wojciecha Polaka.
