Średniowiecze

Fundacja i erekcja archidiecezji gnieźnieńskiej miała miejsce w latach 999-1000 za rządów Bolesława Chrobrego i pontyfikatu papieża Sylwestra II. Na synodzie rzymskim w 999 r., łącznie z kanonizacją św. Wojciecha, dokonał papież kanonicznej erekcji archidiecezji i na jej pasterza prekonizował brata Męczennika Radzyma-Gaudentego, którego źródła historyczne nazywają archiepiscopus sancti Adalberti. W następnym roku, 1000, na słynnym zjeździe gnieźnieńskim dekret o erekcji arcybiskupstwa został zrealizowany przez legata papieskiego kardynała oblacjonariusza Roberta. Pierwszy wstrząs przeżyła archidiecezja gnieźnieńska w latach 1036-38, kiedy reakcja pogańska, a następnie najazd Brzetysława Czeskiego, całkowicie zdezorganizowały życie kościelne. Wydarzenia te tak opisuje Anonim zw. Gallem w swojej Kronice: „Nadto jeszcze, porzucając wiarę katolicką – czego nie możemy wypowiedzieć bez płaczu i lamentu – podnieśli bunt przeciw biskupom i kapłanom Bożym i niektórych z nich, jakoby w zaszczytniejszy sposób, mieczem zgładzili, a innych, jakoby rzekomo godnych lichszej śmierci, ukamienowali. W końcu zarówno od obcych, jak i od własnych mieszkańców Polska doznała takiego spustoszenia, że w zupełności niemal obraną została z bogactw i ludzi. Wtedy to Czesi zniszczyli Gniezno i Poznań i zabrali ciało św. Wojciecha. Ci zaś, co uszli z rąk wrogów lub którzy uciekli przed buntem swoich poddanych, uchodzili za rzekę Wisłę na Mazowsze. A wspomniane miasta tak długo pozostały w opuszczeniu, że w kościele św. Wojciecha męczennika i św. Piotra Apostoła dzikie zwierzęta założyły swe legowiska”.

Pełną organizację archidiecezji gnieźnieńskiej przywrócił dopiero król Bolesław Śmiały (1058-1079). Można przypuszczać, że od samego początku archidiecezja otrzymała granice stałe, ze względu jednak na brak dokumentu erekcyjnego nie sposób dzisiaj je dokładnie określić. Przyjmuje się, że w skład ówczesnej archidiecezji gnieźnieńskiej wchodziła wschodnia część Wielkopolski, Kujawy, Łęczyckie, Sieradzkie, rozległe tereny Mazowsza i prawdopodobnie również leżąca na prawym brzegu Noteci kasztelania nakielska. Po raz pierwszy terytorium archidiecezji gnieźnieńskiej określiła bulla papieża Innocentego II Ex commisso nobis z dnia 7 lipca 1136 r., wymieniając na jej obszarze kasztelanie: gnieźnieńską, ostrowską, łeknińską, nakielską, żnińską, kaliską, czestramską (nad Baryczą), rudzką, część milickiej, sieradzką, spicimierską, małogoską, rozpierską, łęczycką, łowicką, wolborską, żarnowską i skarżyńską oraz niezidentyfikowane kasztelanie Trablovici et Radlici. Po 1226 r. arcybiskup gnieźnieński posiadał jurysdykcję nad terytorium kasztelanii słupskiej, którą biskup Henryk Wachholz wcielił samowolnie w 1307 r. na powrót do diecezji kamieńskiej (spór o tę kasztelanię toczył się jeszcze w 1319 r. przed trybunałem papieskim). Drobne zmiany terytorialne miały miejsce w drugiej połowie XIV w. na granicy z diecezją poznańską i krakowską. Włączono wówczas do archidiecezji gnieźnieńskiej parafie: Żoń, Grylewo, Jaktorowo, Kłobuck i Krzepice. W połowie XV stulecia parafia Czestram została odłączona od Gniezna i wcielona do diecezji poznańskiej. Inne zmiany terytorialne, dokonane na przestrzeni XV i XVI w. są bez większego znaczenia.

 

Obszar archidiecezji gnieźnieńskiej, ukształtowany w średniowieczu, wynosił ok. 40 100 km2 i był opisany następującymi granicami: „najdalej wysuniętym na północ punktem archidiecezji była parafia Borzyszków k. Bytowa. Od miasta Białoborga na Pomorzu linię graniczną między archidiecezją a biskupstwem poznańskim stanowiła rzeka Głód aż do Noteci pod Miasteczkiem, a stąd biegła na południe do Pobiedzisk (…) i dalej zwężała się na niekorzyść archidiecezji ku południowi aż do rzeki Lutyni, pozostawiając Wrześnię po stronie archidiecezji. Od Lutyni poprzez Grabów, Wieruszów i Bolesławiec, dalej Prosną biegła granica aż do Krzepic, gdzie rozpoczynało się sąsiedztwo z diecezją krakowską. Ostrzeszów, Kępno i Byczyna pozostawały po stronie wrocławskiej. Od Krzepic granica biegła w kierunku południowo-wschodnim aż do źródeł Nidy i Chęcin w rejonie Kielc. Od Chęcin linia graniczna szła w kierunku zachodnim korytem rzeki Pilicy aż do Nowego Miasta, a następnie w kierunku północnym aż do parafii Kociarzów, Gębice i Kwieciszewo. Od Kwieciszewa na Kujawach lina graniczna biegła na północ i korytem Noteci aż do Nakła, a stąd do Borzyszkowa k. Bytowa. Do archidiecezji należała nadto enklawa na pograniczu diecezji poznańskiej i wrocławskiej z parafiami Kobylin, Krotoszyn i Zduny” (B. Kumor).

Zasadniczy zrąb sieci parafialnej ukształtował się w średniowieczu, choć nie zachowały się pochodzące z tamtych czasów dekrety erekcyjne. Pierwszy spis parafii znajdujemy dopiero w Liber beneficiorum abp. Jana Łaskiego z ok. 1512 r. Archidiecezja liczyła wówczas ok. 680 parafii. Również w średniowieczu nastąpił podział archidiecezji gnieźnieńskiej na archidiakonaty, oficjalaty i dekanaty. Pierwsza wzmianka o urzędzie archidiakona w Polsce pochodzi z 1108 r. i dotyczy prawdopodobnie archidiakona gnieźnieńskiego, jednego dla całej archidiecezji (zajmował trzecie miejsce wśród prałatów kapituły metropolitalnej). Podział diecezji na archidiakonaty dokonali jednak dopiero arcybiskupi w XIII w. Powstały wówczas obok gnieźnieńskiego, archidiakonat łęczycki (przed 1218 r.) kaliski (przed 1234 r.) rudzki (przed 1239 r.) zwany później territorium Vielunense, uniejowski (przed 1301 r.) i kurzelowski (przed 1306 r.). W tymże wieku został powołany do życia po 1226 r. archidiakonat pomorski z siedzibą w Słupsku, ale w 1307 r. odpadł on od archidiecezji gnieźnieńskiej. Na początku XVI w. abp Jan Łaski utworzył jeszcze dwa archidiakonaty: w 1512 r. kamieński, dla pomorskiej części archidiecezji gnieźnieńskiej oraz w 1522 r. archidiakonat łowicki. Taki podział diecezji przetrwał aż do początków XIX w. Oficjał był stałym sędzią biskupim. Pojawił się w Polsce w drugiej połowie XIII w. Rezydował z reguły w stolicy diecezji i obejmował swoją jurysdykcją cały obszar. Od XV w. coraz częściej używał określenia generalis. Już u schyłku XIII w. pojawili się jednak w Polsce pierwsi oficjałowie okręgowi (foralni), którzy sprawowali funkcje oficjalskie na mniejszym, określonym obszarze diecezji. Najstarszym, znanym oficjałem gnieźnieńskim był Konrad występujący 28 stycznia 1264 r. Rezydujący w Gnieźnie oficjał generalny był na specjalnych prawach, spełniał bowiem obok dwu funkcji sądowych a więc zastępcy arcybiskupa na obszarze archidiecezji i takiegoż zastępcy metropolity, także funkcję trzecią – sędziego arcybiskupiego pierwszej instancji na terenie Gniezna i okolic (w tym sensie można mówić o terytorium oficjalatu gnieźnieńskiego). Gnieźnieński oficjał nosił nazwę generalnego. Od XV w. pełnił również funkcję wikariusza generalnego arcybiskupa vicarius generalis in spiritualibus. W XVII w. został utworzony drugi oficjalat i wikariat generalny w Łowiczu dla południowo-wschodniej części archidiecezji. Oficjalaty okręgowe (foralne) powstawały mocą rozporządzenia arcybiskupa stopniowo, w miarę narastania potrzeb. Nie znamy żadnego aktu prawnego powołującego do życia jakikolwiek oficjalat w średniowiecznej archidiecezji gnieźnieńskiej – o jego istnieniu dowiadujemy się z reguły z przypadkowych wzmianek o oficjałach. Pod koniec średniowiecza na terenie archidiecezji istniały – poza oficjalatem w Gnieźnie – oficjalaty foralne w Kamieniu Krajeńskim, Kaliszu (efemerycznie w Iwanowicach), Wieluniu, Uniejowie, Łęczycy, Łowiczu, Łęgnicach i Kurzelowie. W wiekach następnych zostały powołane jeszcze oficjalaty w Wolborzu (przed 1547 r.), od 1764 r. w Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku (ok. 1630 r.) i Skrzynnie (1785 r.). Pod koniec XVIII w. istniało na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej dwanaście oficjalatów, w tym dwa generalne (Gniezno i Łowicz).

Podział na dekanaty dokonał się już w średniowieczu, na temat ich liczby nie posiadamy żadnych informacji. Pierwsze, niekompletne dane pochodzą dopiero z początku XVI w. Liber beneficiorum Jana Łaskiego wymienia w trzech archidiakonatach (gnieźnieńskim, uniejowskim i łęczyckim) 14 dekanatów. Rozwój tej jednostki terytorialnej nastąpił dopiero w następnych wiekach. Dzięki poparciu przez Sobór Trydencki instytucji dekanatów, w archidiecezji gnieźnieńskiej nastąpiła w latach 1583-1589 reorganizacja i rozbudowa sieci dekanalnej. Od początku XVII w. do połowy XVIII w. archidiecezja podzielona była na 40 dekanatów. W drugiej połowie XVIII stulecia zostały utworzone trzy nowe dekanaty: Lutomiersk, Rogowo i Kcynia. Aż do trzeciego rozbioru Polski archidiecezja była podzielona na 43 dekanaty. Na okres średniowiecza przypada tworzenie się instytucji oświatowych – szkoły katedralnej, szkół kolegiackich, zakonnych i parafialnych). Instytucje te w różnych okresach przeżywały swoje wzloty i upadki. Szkoła katedralna, powstała prawdopodobnie w XI w., miała początkowo charakter wyższej uczelni przygotowującej duchowieństwo dla katedry i okolic. Z czasem jej rola zmalała, zwłaszcza po założeniu seminarium duchownego w Gnieźnie (1602 r.). Pod koniec XVIII w., z uwagi na brak funduszy, spadła do rzędu szkół elementarnych, a w XIX w. została zamknięta. O szkołach parafialnych posiadamy wiadomości dopiero z początków XVI w., choć na pewno istniały wcześniej. Według Liber beneficiorum na 600 parafii, 546 prowadziło szkoły parafialne (91 %). Prowadzenie szkół parafialnych zależało od kilku warunków, w głównej jednak mierze od istnienia wystarczającego uposażenia i gorliwości proboszcza. Brak jednak badań tego odcinka życia diecezjalnego nie pozwala na wysuwanie zbyt pochopnych wniosków, niemniej wiadomo, że zawsze istniał pewien procent parafii, w których nie było szkoły.

Średniowieczną metrykę posiadają również szpitale pełniące funkcję przytułków. Do najstarszych należą powstałe w XIII w. szpitale w Gnieźnie (1232 r., przekazany bożogrobcom w 1243 r.), Uniejowie (1283 r.) i Kaliszu (ok. 1280 r.). Na początku XVI w. na 600 parafii tylko 29 posiadało szpital. Podobnie jak szkoły parafialne, istnienie instytucji charytatywnych uwarunkowane było istnieniem uposażenia, jego wielkością i zapobiegliwością proboszcza. Na ogół występowały znacznie rzadziej niż szkoły, np. w 1810 r. na 607 parafii szpitali było tylko 38. Prawdopodobnie w czasach Bolesława Chrobrego założono opactwa benedyktyńskie w Trzemesznie i Łęczycy, które uległy zniszczeniu w czasie walk wewnętrznych w latach 1034-38. Pierwsze trwałe fundacje benedyktyńskie powstały w Mogilnie (druga połowa XI w.), Jeżowie (połowa XII w.) i Kościelnej Wsi (ok. 1190 r.). W XII w. założyli swoje klasztory cystersi (3), kanonicy regularni (1 opactwo, 4 klasztory, 11 prepozytur), bożogrobcy (7), norbertanie (1); w XIII w. dominikanie (6), franciszkanie konwentualni (7), augustianie eremici (4) i duchaczy (2); w XIV w. paulini (4 i 2 rezydencje); w XV w. bernardyni (19), w XVI w jezuici (6); XVII w. franciszkanie-reformaci (7), karmelici trzewiczkowi (2), bonifratrzy (2), kartuzi (1), filipini (1), pijarzy (4), kameduli (1), kapucyni (1); XVIII w. misjonarze św. Wincentego a Paulo (2) oraz trynitarze (1). Żeńskie wspólnoty zakonne przed rozbiorami miały w archidiecezji gnieźnieńskiej słabo rozwiniętą sieć domów zakonnych. Pierwsze osiedliły się w Witowie norbertanki (1179-1265), które założyły następne domy dopiero w XVII w. Od XIII w. zakładały klasztory cysterki (1), klaryski (3); od XV w. bernardynki (6) oraz dominikanki (1), a w 1765 r., w przyłączonej do archidiecezji Bydgoszczy istniały dwa klasztory: klarysek i bernardynek. W roku 1773  r.  na terytorium archidiecezji gnieźnieńskiej 22 zakony męskie posiadały 103 klasztory, a 5 zakonów żeńskich 14 klasztorów.